1 дүгээр дамжааны оюутан, Нийтлэл 33, First year student, Post 33

1 дүгээр дамжааны оюутан, Нийтлэл 33, First year student, Post 33

Шинэчлэлийн болон шийдвэрийн засгийн газраас сүүлийн 3 жилд туршсан “Зөв хүүхэд”, “Авъяас”, “Цөм” хөтөлбөр болон 2006-2008 оноос эхлэлтэй, ерөнхий боловсролын тогтолцоог олон улсын жишигт нийцүүлж 11-12 жилийн сургалтанд шилжүүлэх хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн завсрын үр дүн  энэ жилийн элсэлтийн ерөнхий шалгалт (ЭЕШ)-ын амжилтаар илэрэх байх. 2015 онд 12 дугаар ангийг төгсөгчдийн тоо өмнөх онуудын дундажтай  зэрэгцүүлэхэд 21,5 мянга болж бараг 2 дахин буурсан бололтой. Энэ нь хувийн их, дээд сургууль (ИДС)-ийн 1 дүгээр дамжаанд элсэгчдийн тоо, анги дүүргэлтэнд сөргөөр нөлөөлөх нь дамжиггүй. ИДС-иуд хичээлийн хөтөлбөр, үндсэн сурах бичиг, лекц, семинарын агуулга, багшийн блог нийтлэл, эрдэм шинжилгээний ажлаа ерөнхий боловсролын сургууль (ЕБС)-ийн 12 жилийн сургалтын хөтөлбөрийн уламжлалт холбоог хангахаар бүрэн шинэчилж 2015-2016 оны хичээлийн жилийг эхлүүлэх ёстой болов уу гэж төсөөлөх юм. Дэлхийн шилдэг ИДС-ийн хөтөлбөрийн агуулгад нийцсэн, шинэ мэдлэг, шинэ сэдэл, судалгаа, нээлтэнд суурилсэн жишиг лекц, семинар, кейс сургалтыг эзэмшинэ гэсэн оргилуун мөрөөдөлдөө хөтлөгдсөн, жилийн бүтэн төлбөрөө урьдчилж төлсөн шинэ оюутны хувьд Монголын ИДС-ийн багш нарын уншихаар хүлээгдэж байгаа лекци, сургалтын арга барил нь ЕБС-ийн ахлах ангиудад нэгэнт судалсан хичээлийн агуулга, чанараас тэр бүр ялгагдахгүй байгааг удахгүй таньж, үргэлжүүлэн суралцах идэвх зүтгэл, шинийг эрэлхийлэх сонирхол нь алхам алхмаар буурч дундаж сурлагатнуудын эгнээг өргөжүүлж магадгүй гэж бас бодогдох юм. Өнгөрсөн 3 жилд ЕБС төгсөгчдийн  ЭЕШ-ын босго оноог улсын дундажаас 20%-иар буюу 500-400=100 оноогоор доогуур тогтоосоор ирсэн нь босго онооны үнэмлэхүй дээд утгын (400:800)*100=50%-ийг л хангаж байна. Энэ нь дээд боловсролд 1993 оноос хэрэгжүүлсэн кредит үнэлгээгээр “Хангалтгүй” буюу “Хасах F” дүнг харуулдаг. Цэцэрлэг, ЕБС-ийн барилгын хүрэлцээ хангалтгүй, суралцагчдыг олон ээлжээр хичээллүүлж чирэгдүүлдэг, академик сургалтын ач холбогдлыг гадуурхаж орхигдуулсан, уламжлалт сургалтын үнэ цэнэтэй бүхнийг өөчилж, түүнийг гадаадын үеэ өнгөрөөсөн “шоу-үзүүлбэр”-ийн үзэл суртлаар орлуулах болсон нь ажиглагдлаа. Мөн Монголын нэр хүндтэй, томоохон ИДС-иуд өөрийн сургууль тус бүрийн ЭЕШ-ын босго оноог зориуд доогуур тогтоож, олон мянгаар тоологдох элсэхээр хүсэгчдийг 5,000-10,000 ₮-ийн нэг удаагийн хураамжтайгаар бүртгэдэг боловч, энэ мөнгөн дүнгээсээ дундын суутгалын 10%-ийн татвар төлдөггүй бололтой. 1 дүгээр дамжааны оюутанд хэрэг болж магадгүй гэсэн зарим саналаа бичив. 1. Хүн амьдралдаа мэрэгжлээ сонгох; насан туршийн ханиа сонгох; амьдрах газар, ажлын байраа сонгох зэрэг чухал сонголттой тулгардаг. Монгол хүний дундаж наслалт төдийлөн урт биш бөгөөд барагцаалбал 65-67 буюу (65+67):2=66 жил. Өндөр насны тэтгэвэртээ гараад эрэгтэй хүн 6 жил, эмэгтэй хүн 11 жилийн дараа хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж, оюутан ахуй үеэсээ эхэлж амьдралынхаа 2/3-т буюу 40-өөд жилийн туршид тооцоолсон цалин, түүнтэй адилтгах орлогоос сар бүр 10%-иар нийгмийн даатгалд төлсөн шимтгэлийнхээ үр шимийг хүртэх боломжоо бүрэн алддаг. Иймд хүн өөрийн амьдралын мөчлөгийг бакалаврын боловсрол эзэмших хүртлэх 0-22 нас; ажил хөдөлмөр эрхлэх, хамтын амьдрал зохиож амьдрах 23-аас (55+60):2=57.5 нас; тэтгэвэрт гарч, үлдсэн амьдралаа өнгөрөөх 57.5-66 нас хэмээн баримжаалан хэсэгчилж болох юм. Бакалаврын боловсролын мэрэгжлийн зөв сонголт нь хүнд цаашид  хэрхэн бие дааж амьдрахын үүдийг нээж, ажил алба, бизнесийн гарааг замчилж магадгүй. 2. Мэрэгжлийн сонголтонд олон хүчин зүйл шууд болон урвуу хамааралтайгаар нөлөөлдөг. Тэдгээрийн зарим нь тухайн хувь хүний хүсэл зоригоос хамаарч, хянагдаж, өөрчлөгдөж, санхүүжигдэж, биелэлээ олж байхад үлдэх хэсэг нь тодорхойгүй, эргэлзээтэй, эрсдэлтэй, үл биелэгдэх хийсвэр үзэгдэл төдийгөөр үйлчилдэг. Мөрөөдөл болсон ИДС-даа элсэж авъяас сонирхолынхоо дагуу мэрэгжлээ сонгоод суралцаж байна гэж хэлэх шинэ оюутан цөөн дайралддаг тал бий. Шинэ оюутны нэлээд нь эцэг, эхийн зөвлөлгөөг дагаж мэрэгжил, бизнесийг нь өвлөн үргэлжлүүлэхийг чухалчилдаг нь Тэд нарын санхүүгийн хараат байдалтай нь холбоотой. Гадаадын олон ИДС элсэлтийн шалгалтгүйгээр төлбөрийн чадвартай оюутныг л элсүүлэн авах сурталчилгааг нийгмийн цахим сүлжээгээр хийсээр байдаг. Монголын ИДС-ийн сургалтын алба ч 1 дүгээр дамжаанд элсэгчдээс жилийн сургалтын бүтэн төлбөрийг урьдчилан төлүүлдэг бөгөөд энэ асуудлыг оюутны эцэг эх цаг тухайд нь шийдвэрлэж байдаг. Монголын Засгийн газраас хөдөлмөрийн зах зээлд илүү эрэлттэй байгаа 20 мэрэгжлийн жагсаалтыг жил бүр танилцуулдаг. Мөн цагаачлалын оновчтой бодлого явуулдаг Австрали, Америк, Канад зэрэг өндөр хөгжилтэй орон хөдөлмөрийн зах зээлдээ хомсдолтой, чухал мэрэгжлийн жагсаалтыг интернетэд байршуулсан нь ажиглагддаг. Энэхүү чиг баримжаа нь өөрийнхөө зөн совин, итгэл үнэмшил, бусдаас ялгагдах ер бусын авъяас чадвар, төлбөрийн чадвар, гэр бүлийн гишүүд, анд нөхдийн тусламж дэмжлэг, дотны зөвлөгөө, Монголын болон дэлхий дахины эдийн засаг, шинжлэх ухаан-техникийн тэргүүлэх салбарын хөгжил, өөрчлөлтийн хурд, хандлагыг мэрэгжлийн сонголтондоо хэрхэн алсын хараатайгаар харгалзан үзэх, тэдгээрийг ач холбогдол, боломж, эрсдэлийн түвшингээр эрэмбэлэхэд тус нэмэр болдог гэдэг. Хэрэглээний математикч, физикч, химич,  биотехнологич, төрөл бүрийн инженер, зохион бүтээгч, эмч, сувилагч, судлаач, шинжээчийн эрэлт, нийгмийн нэр хүнд, цалин хангамж өндөр байдаг бололтой. Хүн бол байгаль хэмээх инженерийн олон арван сая жилийн хувьсал, өөрчлөлтийн бодит бүтээл юм. Иймд байгаль-инженерийг өөрийг нь судалж, төсөөлшгүй нууцыг нь тайлахтай холбоотой байгалийн шинжлэх ухааны салбарын судлаач, шинжээчдийн эрэлт нэмэгдсээр...Агуу их шинжээч Чарлз Дарвин амьд ертөнцийн хувьсал хөгжлийн хуулийг нээж хүн бол адгуусан амьтнаас, тухайлбал сармагчингаар дамжин үүссэнийг баталсан бол суу билэгт Ф. Энгельс “Хөдөлмөр хүнийг өөрийг нь бий болгосон юм” гэж хэлжээ. Барагцаалбал 1 сая жилийн тэртээд эртний хүний үүсэл бичнээс эхлэж тавигдсан гэсэн мэдээлэл дайралддаг. Эхийн хэвлийд ураг 40 орчим долоо хоног буюу 10 сарын туршид өсч бойжихдоо хоногт 1,000,000:40*7=3,571.4 жилийн,  цагт 148.8 жилийн, минутад ойролцоогоор 2.5 жилийн хувьслыг туулж байж орчин цагийн хүний хөгжилд хүрчээ гэж болохоор байна. Нярай хүүхэд эхийн хэвлийгээс төрөх товлосон өдрөөс 7 хоногийн өмнө мэндэлвэл 25,000 жилтэй тэнцэх хөгжил хувьсал нь гадаад орчинд нөхөн явагдахад хүрэх ажээ. Хүний анатоми (бие бүтцийн зүй), физиологи (биеийн ажиллагаа)-ийг байгаль эх иж бүрэн аж үйлдвэрийн цогцолбор мэтээр гайхалтайгаар, нууцлагаар инженерчилэн бүтээсэн байдаг. Судалгаа нь өнөөгөөс өнгөрсөн рүү буцах болон ирээдүй рүү ургашлах гэсэн 2 чиглэлд хөгжиж, шинжлэх ухааны олдвор, шинэ мэдлэг, нээлт, танин мэдэхүйгээр дамжуулж түүхийн хуудсыг баяжуулж байдаг. 3. Боловсролын талаарх сурталчилгааг ашиглахдаа өөрийнхөөрөө, олон талт мэдээлэл, судалгаатай хандах нь зохистой. Монголд 100 орчим ИДС байдаг, тус бүрдээ хэд хэдэн мэрэгжлээр элсэлт авдаг нь сонголтын хувилбарыг нэмэгдүүлдэг. Аливаа сурталчилгаанд ИДС-иуд зөвхөн эерэг тал, давуу гэсэн боломжоо сонирхол татахаар илэрхийлдгийг анхаараарай. Сонирхсон ИДС, түүний төгсөгчид, багшлах бүрэлдэхүүний нэр хүнд Монголд болон гадаадад ямар байгаа, дэлхийн ба бүс нутгийн шилдэг их сургуулиудын дунд тухайн ИДС-ийн байрших зэрэглэл, сургуулийн төгсөгчдийн улс төр, бизнесийн амжилт, суралцах орчин, сургалтын жилийн төлбөрийн дүн, үргэлжлүүлж шатлан суралцах боломж, гадаад харилцаа зэргийг интернетээс монгол, англи хэлээр уйгагүй хайж, зөв, алсын хараатай сонголт хийхийг хичээгээрэй. Дэлхийн шилдэг ИДС-иуд болон Монголын зарим ИДС сурталчилгаандаа өөрсдийн веб сайт болон Twitter, Facebook, Youtube, Google plus зэрэг нийгмийн алдартай цахим сүлжээг тогтмол, идэвхжүүлэн ашигладаг. Мөн Google.com, Yahoo.com, Ask.com-оор аялвал Монголын шилдэг эрдэмтэн, профессор, багш нарын англи, монгол болон бусад хэл дээр бичиж байршуулсан блог нийтлэл, лекц, хэлэлцүүлэг; ном, сурах бичиг, гарын авлага; дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд бүртгэгдсэн шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлттэй нь танилцсанаар ИДС-д хичээл заах багш нараа сонгох хувилбарт боломж чинь нээгдэх болно. Төрийн өмчийн их сургууль нэр хүнд, багшлах бүрэлдэхүүн, материаллаг бааз, төрийн дэмжлэгээрээ илүүтэй. Гэхдээ удирдлага, багшлах бүрэлдэхүүний чадварлаг, мэдрэмжтэй багтай; судалгаанд суурилсан мэдлэг, чадварыг үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, хэрэглээ болгохыг эрхэмлэдэг; барилга, тансаг үл хөдлөх хөрөнгө, хувийн хэрэглээгээ оюутны сургалтын өсөн нэмэгдэх төлбөрт үндэслэн улам бүр өсгөхийг урьтал болгодоггүй; элсэлтийн сурталчилгааны амлалт нь бодит байдалтайгаа нийцдэг; оюутан шилжин суралцах тохиолдолд түүнд санхүүгийн чирэгдэл учруулдаггүй сургуулийг аль болохоор сонгохыг хичээгээрэй. Таны уншсан, сонссон мэдээллийн сан, өөрийгөө таньж мэдсэн боломж, хуримтлуусан мэдлэгийн хүрээнээс гадуур үлдсэн бүхэн нь тодорхой бус бөгөөд эрсдэл, аз туршилтыг агуулж, шингээж, шилжүүлж, тээвэрлэж байдаг. Хэн ч маргааш, ирэх 7 хоногт, сарын дараа яг ямар санхүүгийн эрсдэл эсвэл байгаль, цаг уурын үзэгдэл, үйл явдал тохиолдохыг онож хэлэхгүй. Зоосыг 100 удаа шидэхэд, 50 удаа тоотой талаараа, үлдэх нь сүлдтэй талаараа бууна гэж батлахад бас л эргэлзээтэй. Шинжлэх ухааны таамаглалыг гаргахад өмнөх туршлага, туршилт, ажиглалт, статистик дундаж хэмжигдэхүүнд үндэслэдэг хэдий ч галт уулын дэлбэрэлт, газар хөдлөлт яг хэдэн цагт болох, хөрсний нуранги хаана үүсэх, эбола вирусээр 2015 онд хэдэн хүн өвчлөхийг урьдчилан хэлэхэд хэцүү билээ. 4. Сонголтын хүрээ, хувилбар нэмэгдэхийн хэрээр эрсдэлийн түвшин ихэсдэг. Хичээлийн жилийн 1 дүгээр улирлын эхний сараас л сургууль, мэрэгжлийн сонголтоо хэр зэрэг цаг үеэсээ түрүүлж оновчтой, алсын хараатай хийснээ зөн совин, оюунлаг мэдрэмж, ЕБС-д хамт сурч байсан андуудын мэдээлэл болон ИДС-ийн шинэ хамт олноороо дамжуулан аажмаар мэдэрч магадгүй. Их төлөв ИДС-ийн 1 ба 2 дугаар дамжаанд А стандарт үнэлгээтэй суралцсан, нийгмийн идэвхтэй, эрдэм шинжилгээний ажилд авъяас сонирхолтой оюутнууд сургуулиасаа шалгарч БСШУЯ-аас тухай бүр зарладаг гадаадын өндөр хөгжилтэй орны ИДС-д шилжин суралцах, төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдах боломжтой байдаг. Их зохиолч Д. Нацагдорж “Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас. Хүний хүү эрдэм өвөртлөн ирнэ” хэмээн бичсэн билээ. ЭЕШ-ын босго оноо өндөртэй оюутан олноороо элссэн, шийдвэр гаргагч эрхэмүүдийн болон тухайн сургуулийн багш нарын төрөл садан олон суралцдаг ИДС-иас шалгарч гадаад оронд суралцах төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн шалгалт өгөх эрх олоход бэрхшээлтэй гэж ярьцгаадаг. Гэхдээ оюутан цөөнтэй, хүнд сурталтай ИДС-ийн сургалтын алба ч төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт оюутнаа хамруулахыг төдийлөн сонирхдоггүй гэдэг. “Хүний жинхэнэ үнэн зан төрх биеэ хянахааргүй өчүүхэн жижиг юман дээр л их тод илэрдэг” гэж Б. Франклин хэлсэн. Оюутныхаа сүүлийн 2 жилийн мэрэгжлийн болоод мэргэшүүлэх хичээлийн сургалтыг гадаад оронд үргэлжлүүлэх хамтын хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг ИДС-ийг сонгох хувилбар ашигтай байж магад. Оюутан хүн ИДС-д элсэн цаг мөчөөс эхлэн дотоодын болон гадаадын олон талт тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдах бүхий л сувгийг хувиараа давхар эрэлхийж, өөрийнхөө бусдаас ялгагдах давуу талаа зөв илэрхийлж, бичвэр хүсэлтээ цөхрөлтгүй илгээсээр байвал тэдгээрийн аль нэгэнд нь нааштай хариу ирнэ гэдэгт итгэж болох юм. Шарль Талейран “Өөрийнхөө тухай хэзээ ч муугаар битгий ярь, найз нөхөд чинь чамайг хангалттай муулж байгаа” хэмээсэн байдаг. Бүх хичээлийн шалгалтыг 1 дүгээр улирлаас эхлээд л 4.0 гэсэн голч дүнтэй хаалгахыг хичээгээрэй. 1 дүгээр дамжаанд суралцахдаа гадаадад шилжин сурах төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт хараахан хамрагдаж чадаагүй бол 2 дугаар дамжаанд суралцах явцдаа дахиад аз тохиох, мэдлэгээ сорих боломж байгааг бодолцоорой. Ялангуяа хаагдах, өндөр кредит цагтай хичээлийн шалгалтыг 4.0 голч дүнтэй өгөөд байвал ИДС төгсөхдөө бакалаврын онцлох үнэлгээтэй диплом (Diploma with honor-Диплом с отличием)-ыг гардан авахад чинь тус дөхөм болно. Ер нь багш бүр л өөрийн зааж байгаа хичээлийн чухал, ач холбогдол өндөртэй, ирээдүйн өгөөж илүүтэйг сануулж байдаг тул хичээлийг ялгаварлахгүйгээр жигд, өндөр голч дүнтэй хаалгаарай. Бакалаврын дипломд бичигдэх 50 гаруй  хичээлээс зөвхөн 1-ийг нь В (81-90) үнэлгээтэй шалгуулсан бол онцлох (улаан) дипломтой төгсөх боломжоо хаалгаж магадгүй. ИДС-ийн хичээлийн хажуугаар гадаадын сонирхсон их сургуулийнхаа элсэлтийн шалгалтын бэлтгэлийг ерөнхий боловсролын ахлах сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрийн агуулгын хүрээнд сайтар бэлдэж байхад илүүдэхгүй. Өмнөх жилүүдийн шалгалтанд орж байсан сорилын бичвэр, бодлогын агуулга, ярилцлагын асуултыг хайж олоод хариулалтыг нь бэлтгэ, эргэлзээтэй зүйл гарвал багш нараасаа эвийг нь тааруулаад лавлаад аваарай. Гадаадын их сургуульд тэтгэлэгээр элсэхэд ерөнхий боловсролын ахлах сургууль төгссөн аттестатын дүнг нухацтай авч үздэг бололтой. Сурлагын өндөр амжилт гаргахын зэрэгцээгээр хүмүүнлэг, спорт, урлаг, олон нийтийн ажил үйлсэд идэвхтэй оролцож байсан тухай тодорхойлолт бичүүлж авах нь өөрийн намтраа чимэх, баяжуулахад хэрэгтэй болно шүү. ЕБС-д сурч байхдаа улсын чанартай болон олон улсын олимпиадаас медаль авсан бол мөн гадаадын ИДС-ийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахад нааштайгаар нөлөөлнө. 5. Тэвчээртэй сууж, хурдтай, бүтээлч ажиллаарай. ЕБС-тай зэрэгцүүлэхэд ангийн багш, эцэг эхийн хараа хяналтаас хөндий хол, чөлөөтэй; хичээл бүр дээр ирц, оролцоог бүртгэх нь ховор; сэдвийн хяналтын ажил гэж байнга хийгээд байхгүй; лекцийн тэмдэглэл, гэрийн даалгаврын биелэлтийг шалгахгүй; дүрэмт хувцсаар жигдрэхгүй; хичээлийн хоцрогдол арилгах давтлагад суухыг шаардахгүй, эцэг эхийн хурал гэж төвөг учруулахгүй байдгаараа оюутны хувьд өөртөө тавих шаардлага, хувийн идэвх санаачлагаа бага зэрэг сулруулахад нөлөөлдөг тал бий. ИДС-д элсээгүй болон харьцангуй хөнгөн хичээлтэй багын андууддаа завгүй, хичээл хүнд байгаа талаар учирлан ойлгуулах, мөн ИДС-д учирсан шинэхэн танилуудаасаа эрдэм номд цаашид шамдан суралцахад чинь хамтрагч болж чадах хэсгийг нь зөв сонгож, үерхэж дотносох нь чухал. Аристотель “Хүн бүхний найз бол хэний ч найз биш” гэж хэлснийг санаж явахад илүүдэхгүй. Хичээл тармагц л номын санд суудал авч тухайн өдөр багшийн тавьсан лекцийг давтан уншиж үзээд мэрэгжлийн үг хэллэгийг цээжлэх, шинэ үг, хэллэгийн орчуулгын толь хөтлөх, олон хэлний тайлбар толь бичгээс тэдгээрийн утгыг нягтлан уншиж ойлгох, хооронд нь жишиж үзэх, томъёоны гаргалгаа, тооцоолол, бодолт, график дүрсэлгээг багшийн зааснаас арай өөр тоон өгөгдөл, хувилбараар хийж байх нь тустай. Улсын төв номын санд уншигчийн цахим үнэмлэх нээлгэн ашиглаж, Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэнгүүд, бусад ИДС-ийн номын сангаас ховор ном, сонин, сэтгүүл авч уншиж байхыг хичээгээрэй. Өөрийн блог хуудасыг монгол болон хамгийн сайн эзэмшсэн гадаад хэл дээр нээж аль болохоор идэвхтэй, тогтмол баяжуулан ашиглаж болох юм. Шинжлэх ухааны олон чухал бүтээл, ном, сонин, сэтгүүл, нийтлэл, хэлэлцүүлэг гол төлөв англи хэл дээр нийтлэгддэг тул англи хэлийг шаардагдах түвшинд нь сурахыг хичээгээрэй. Эхэлж гадарлах болсон гадаад хэлний хувийн арга туршлагадаа тулгуурлаж 2 дахь гадаад хэлээр наад зах нь мэрэгжлийн ном, сурах бичиг уншиж ойлгодог болоход өөрийгөө сориод үзэх нь шинэ мэдлэгийг олон талаас шүүн тунгаахад хэрэгтэй байж мэднэ. Америкчуудын бараг 20 орчим хувь нь испани хэлээр ярьцгаадаг гэлцдэг. Иймд эрх чөлөөний агуу их орон Америкт очиж суралцах боломж олдвол испани хэлийг бас гадарлах шаардлага тавигдаж магадгүй. Эртний Грекийн агуу их математикч, физикч Архимед “Надад тулах цэг өг, би дэлхийг эргүүлье” гэсэн мэргэн үг Танд ч бас хамааралтай байж мэднэ. Лекцийг уншигдаж байгаа хэл дээр нь өөртөө ойлгомжтойгоор, хураангуй тэмдэглэгээгээр бүрэн, түргэн бичиж сурах хэрэгцээ гарна. Зуны амралтаараа дараагийн дамжаа, улиралд судлах хичээлийн сурах бичгийг урьдчилаад унших, зарим хүндрэлтэй бодлого, дасгалыг хэд хэдэн хувилбараар, багшийн сонирхол татахаар бодоод бэлэн болгох, өөрийн судалгаанд шаардлагатай тоон судалгааны аргууд, компьютерийн хэрэглээний программын ном, гарын авлага уншиж, тэдгээрийн хэрэглээг бие дааж туршиж үзэх, жиргээчид Twitter, Facebook, Youtube, Google plus-ыг хэрхэн чадмаг ашиглаж байгаагаас суралцаж өөртөө хэрэгтэй ИДС, судалгааны байгууллага, алдартай эрдэмтэн, судлаачидтай ажил хэргийн холбоо тогтоогоод авахыг хичээгээрэй. Эдгээр алдартай цахим сүлжээнд гадаад хэлээр бичвэр, нийтлэл, санал байршуулах үед зөв бичгийн дүрмийн алдаа гаргавал гол төлөв анхааруулга өгдөг тул алдаагүй зөв шивэх, саналаа цөөн үсгийн тэмдэгтэнд багтааж товч, түргэн, овсгоотой илэрхийлэх, нийтлэлийнхээ агууламжийг зураг дүрслэлээр баяжуулах чадвар эзэмших, цахим дагагчдын хүрээгээ өргөжүүлэх боломжтой болно. Кредит үнэлгээний тогтолцоогоор оюутан тухайн хичээлийг судлах явцад 70 хүртэл оноо цуглуулах шаардлагатай байдаг бөгөөд түүний 25-30 оноо нь оюутны бие дааж гүйцэтгэх ажилд ногддог. Энэ нь ЕБС-д сурагчдын хичээл бүрээр гүйцэтгэдэг гэрийн даалгавартай төсөөтэй боловч ИДС-д шинжлэх ухааны ахисан шатны академик мэдлэгийг прагматик хандлагатайгаар эзэмшдэг, шинэ мэдлэг, шинэ сэдэл, нээлт бүтээж, түгээж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд нэвтрүүлдэгээрээ өмнөхөөс ялгаатай юм. Бие даалтын ажлыг графикт хугацаанд нь чанартай хийж шалгуулсан, явцын үнэлгээг бүрэн хангасан оюутны зүтгэл, авъяасыг үнэлж 30 онооны бататгах шалгалт өгөх үүргээс шилдэг оюутныг чөлөөлж байгаа нь ажиглагддаг. Монголд байхдаа зав чөлөөг ашиглаад авто машин жолоодох эрхийн шалгалт өгч үнэмлэхтэй болоход ч илүүдэхгүй. Өдөр бүрийн хуваарьт хичээлийг оролцуулаад хийж амжуулвал зохих ажлын жагсаалтыг төлөвлөж, гүйцэтгэлийг нь тэмдэглэж хэвших нь зорилготой, санаачлагатай байж, түүнийгээ хэрэгжүүлж чаддаг болохын эхлэлийг тавина.  6.  Бусдад сэтгэл гарган  анхаарал тавьж, нөхөрсгөөр тусалж байгаарай. Байгалийн урт хугацааны шалгарал хүнийг хосоороо амьдарч үр удмаа үргэлжлүүлэн үлдээж байхаар бүтээжээ. Хайр энэрэл нь хийсвэр мэт боловч органик ертөнцийн хөгжлийн дээд бүтээл болсон хүнд заяагдсан ер бусын, гайхалтай, онцгой мэдрэмж билээ. Хувь заяаны зураглалаар нэг ангийн андууд болсон ангийнхандаа тусалж, тэд нарынхаа баяр баясгалан, уйтгар гунигаас хуваалцаж байсан чинь мартагдашгүй дурсамж болон үлдэх вий. Оюутан цагтаа сэтгэл алдарч, харц мөргөлдүүлж, зав л гарвал зурвас илгээлцэж,  үзэсгэлэнт инээмсэглэл, үнэнч шударга зан төлөвт нь өөрийн эрхгүйгээр татагдаж, насан туршийн халамжит ханитайгаа учирах нь олонтаа байдаг гэдэг. Тэд нарын хувьд боловсрол, мэрэгжил, ур чадварын түвшний үзэл бодолын зөрүү бага гардаг, бие биенийхээ албан ажил, бизнесийн онцлог, энэ талын хүндрэл бэрхшээл, ололт амжилтыг илүү хялбархан ойлголцдог, харилцан дэмждэг гэж зарим судлаач бичсэн байдаг.

Дадлагын ажил (ДА) ба нягтлан бодогчийн тооны норматив, нийтлэл 32; Instruction course & normative numbers of accountants”, post 32

Дадлагын ажил (ДА) ба нягтлан бодогчийн тооны норматив, нийтлэл 32; Instruction course & normative numbers of accountants”, post 32

Их, дээд сургууль (ИДС)-ийн сургалтын нэг чухал хэсэг нь тэнхимийн гадуурх сургалт хэмээх танилцах дадлага (ТД) болон үйлдвэрлэлийн дадлага (ҮД) юм. Дадлага нь тэнхимд эзэмшсэн онолын мэдлэгээ хэрэглээ болгож хувиргах, турших бололцоог олгодог. ИДС-ийн холбогдох тэнхимээс боловсруулсан удирдамжийн дагуу  дадлагыг зохион байгуулдаг. Эдийн засаг, санхүү, нягтлан бодох бүртгэл (НББ)-ийн чиглэлээр сургалт эрхэлдэг зарим ИДС-ийн хувьд ТД–ыг 3 дугаар дамжааны төгсгөлд гол төлөв ажлын 30 хоногийн хугацаагаар, ҮД-ыг 4 дүгээр дамжааны төгсгөлд, тэнхимийн  мэргэшүүлэх дадлага-кейс (case) сургалтын дараагаар ажлын 45 хоногоор явуулж байгаа нь ажиглагддаг. Дадлага хийх байгууллагаа сонгоход түүний бизнес, үйлчилгээний чиглэл, хэмжээ, үр дүнг интернетээс хайж урьдчилан танилцах; энэ нь тухайн оюутны сурч байгаа мэргэжлийн чиглэл болон төгсөлтийн дараа эрхлэхээр төлөвлөсөн ажлын байртай хэр зэрэг нийцэх; дадлагын ажлаа чанартай гүйцэтгэх боломжийг олгож чадах эсэх, дадлагын тайлан бэлтгэх, улмаар төгсөлтийн ажил хийхэд хэрэгцээтэй тооны ба чанарын мэдээлэл цуглуулах, өөрийн давуу талаа илэрхийлж таниулахад тусалж дэмжих хүн байгаа эсэх; дадлага хийх хугацаанд гарах орон байр, тээвэр, амьжиргааны ямар зардал гарахыг харгалзах шаардлага оюутны хувьд гардаг. Дадлагын ажлын агуулга, хамрах хүрээ, чанар, үнэлгээнд нөлөөлдөг олон зүйл байдаг бөгөөд түүнийг гүйцэтгэхэд анхаарвал зохих зарим нэг бодлоо тоймлон  илэрхийлэв. ИДС тус бүр дадлагын удирдамж, түүний эхлэх болон дуусгавар болох сар, өдөр, үргэлжлэх хугацааг сургалтын төлөвлөгөө, мэрэгжлийн ба мэргэшүүлэх хичээлийн хөтөлбөрийг үндэслэн боловсруулж мөрдүүлдэг. Багш нартаа олгох 2015 оны ээлжийн амралтын цалинг хэмнэх зорилгоор энэ оны 4 дүгээр сард багтааж хичээл, шалгалтыг дуусгавар болгосон зарим ИДС-ийн удирдлага дадлагын үргэлжлэх хугацааг 5 ба 6 дугаар сарыг хамрахаар сунгасан нь 3-аас дээш голч дүнтэй сурсан оюутнуудад олгодог үндэсний тэтгэлэгийн санхүүжилт оройтсонтой холбоотой хэмээн нийгмийн сүлжээгээр жиргэсэн нь ажиглагдсан. 2015 оны эхний хагас жилд үндэсний тэтгэлэгийн болзол хангасан 44,000 орчим оюутан байгаа гэнэ. Өндөр голч оноотой оюутнууд гол төлөв төгсөлтийн ажил бичдэг тул судалгаа явуулах, тоон мэдээлэл цуглуулах, түүнд статистик-математикийн боловсруулалт хийх, бичвэр, зураг, файл бэлдэх, төлбөртэй зөвлөгөө, шүүмж авах, хэвлүүлэх, тараах зэрэгт Тэд нар санхүүгийн нэлээд хүндрэлтэй тулгарч байгаа нь ажиглагдсан. Зарим ИДС-ийн хувьд НББ-ийн кейс сургалтыг 7 дугаар улиралд гол төлөв 3 кредит цаг (32*3=96)-аар семинарын хэлбэрээр явуулдаг гэдэг. Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт (СТОУС), татварын багц хууль (ТБХ)-ийн дагуу санхүүгийн тайлан, татварын тайлан бэлтгэхтэй холбогдсон цогц бодлогыг оюутан нэг бүрээр бодуулж, нэг хэвийн анхан шатны бүртгэл, журнал, ерөнхий данс хөтлүүлж, ажлын хүснэгт бэлтгүүлж байгаа боловч кейс сургалтыг зардлын бүртгэл, удирдлагын бүртгэл, санхүүгийн математик, санхүүгийн тайлангийн мэргэшсэн шинжилгээ, хөрөнгийн үнэлгээ, санхүүгийн хэрэглээний программтай нэгдмэл байдлаар интеграцичилан холбож чадахгүй байгаа нь ажиглагддаг. Цогц бодлого боловсруулах, кейс сургалтын хөтөлбөр бэлтгэх, ТД болон ҮД-ын удирдамж гаргахад бакалаврийн сургалтын хугацаанд эзэмшсэн мэрэгжлийн болон мэргэшүүлэх 20 орчим хичээлийг аль болохоор бүрэн, агуулгын зөв харьцаатайгаар тэдгээрт тусгаж оруулах шаардлага гардаг. НББ-ийн онолын мэдлэгийн шалгалт болон цогц бодлогын бодолтоор төгсөлтийн шалгалтыг тус тусад нь явуулах болсон нь дэвшилттэй боловч цогц бодлогод санхүүгийн бүртгэл, зардлын бүртгэл, удирдлагын бүртгэл, аудит, санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, ахисан шатны бүртгэл, хөрөнгийн үнэлгээний өгөгдлийг арга зүйн хувьд багц байдлаар нэгтгэж авч үзээгүй нь заримдаа ажиглагддаг. НББ-ийн мэрэгжлийн хичээл, мэргэшүүлэх хичээл, СТОУС ба ТБХ-ийн харилцан шүтэлцсэн холбоог хангасан кейс сургалтын гарын авлага, олон хувилбарт цогц бодлогын номыг Сангийн яамнаас багшийн ном, оюутны номоор нь төрөлжүүлэн бэлтгээд өгчихвөл хэрэгтэй л байна. НББ-ийн хичээл бүрийн лекц, семинар, кейс сургалтыг өөр өөр багш заадаг учраас адилхан сэдэв, агуулгыг хэд хэдэн хичээлээр давтан заах нь түгээмэл. Харин зарим хувийн ИДС-д нэг багш хичээлийн жилд 10 гаруй төрлийн хичээл зааж, тэнхимийн 25-30 кредит цаг гүйцэтгэдэг. Иймээс заах хичээлийнхээ файлыг хараахан бэлтгэж амждаггүйгээс түүнийг бие биенээсээ сураглаж л байдаг. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ, түүний хэрэглээтэй холбоотой лекц, семинарыг 5-6 өөр хичээлээр яг адилхан агуулга, нэр томъёо, тоон жишээгээр, орчуулгын өнгө аястайгаар заасан гэж суралцагчид ярьж байдаг. Нийгэм-эдийн засгийн макро түвшний аль нэг салбарын тэгш ой тэмдэглэх, төр, засгаас ямар нэг шинэчлэл, өөрчлөлтийн шийдвэр гаргахдаа сурагчид, оюутнуудаар судлуулах хичээлийн тоог нэг нэгээр нэмэгдүүлдэг, энэ чиглэлээр гадаадын төсөл гэгчийг заавал дагалдуулан хэрэгжүүлдэг, үр дүнг нь хэмжиж тооцоход түвэгтэй, материаллагжиж үлдэх зүйлгүй элдэв семинар, зөвлөлгөөн, хэлэлцүүлэг, сургалт, show (үзүүлбэр) явуулдаг арга барил жишиг болсноос шалтгаалж суралцагчдаар заавал судлуулах хичээлийн тоо хяналтаас давж, улмаар ИДС-ийн хувьд гэхэд л мэрэгжлийн болон мэргэшүүлэх хичээлийн эзлэх хувийн жин нь 4 жилийн туршид оюутны цуглуулвал зохих 120-125 кредит цагийн дүнд буурсаар байна. Зарим ИДС-д хөтөлбөрийн хороо ажилладаг гэх боловч хичээлийн хөтөлбөр, сэдвийн нэр, лекцийн агуулгын хоорондын уялдаа шүтэлцээ, логик дэс дараалал, давхардал, хийдэгдлийг тухай бүр гярхай илрүүлдэггүй, нэгтгэн зангидаж засамжилдаггүй бололтой. Заримдаа аль нэг хичээлийг заах багш удаан хугацаагаар гадаадад томилолтоор ажилладаг, мөн цагийн багш олдсон тухайн тэр үед нь орхигдсон хичээлийг цагийн хуваарьт нөхөн суулгадгаас шалтгаалж хичээл хоорондын зэрэгцээ холбоо болон тэдгээрийн уламжлалт өмнөх ба дараах холбоо алдагдаж, бүр зарим хичээл огт заагдахгүй  өнгөрдөг ч бололтой. 500-600 орчим жилийн түүхэн хөгжлийн явцдаа төгс өрсөлдөөнт зах зээл, үнэт цаасны арилжаа, үндэстэн дамнасан корпорацийн бүтэц болтлоо өөрчлөгдөж ирсэн чөлөөт зах зээлийн бүтээсэн үнэт зүйл бүхнээс алийг нь шууд хуулбарлаж болох вэ? ямар нь манай орны НББ, санхүүгийн тайлагнал, татварын өнөөгийн цаг үе, нөхцөл, тогтолцоо, арга зүйд илүүтэй нийцэх вэ? гэдгийг бага ч гэсэн эргэцүүлэн бодож байвал зүгээр санагддаг. 2013 оны эцсээс UNESCO-гийн зөвлөмжөөр эхлүүлсэн гэх дээд боловсролын хөтөлбөрийн шинэчлэлт нь нэлээд санал зөрөлдөөнийг үүсгээд тодорхойгүй байдал, эргэлзээ, үл итгэлд оруулаад чимээгүй болчихлоо. Мөн Сангийн яамнаас хэрэгжүүлж байгаа СТОУС-ын нэвтрэлийн явц, үр дүн ч тааруухан байгаа бололтой. Зарим аж ахуйн нэгж (ААН)-ийн удирдлагаас ИДС төгсөгчдөд ажлын байранд дадлагажих хугацаа гэгчийг дур мэдэн тогтоож Тэд нарыг цалингүй ажиллуулдаг эсвэл нэлээд хэдэн сараар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд цалинжуулдаг гэнэ. Ер нь хувийн хэвшлийн салбарт хөдөлмөрийн мөлжлөг илүүтэй байдаг нь ажиглагддаг. Кейс сургалтыг чанартай явуулснаар дадлагажих нэмэлт хугацаа шаардахгүйгээр төгсөгчдийг ажлын байранд үндсэн мэргэжлийнх нь дагуу шууд ажиллуулах бололцоо нээгдэнэ. ИДС-ийн энэ жилийн сургалтын төлбөр барагцаалвал 1,500 мянган төгрөг байгаа бололтой. Эндээс нэг кредит цагийн үнэлгээ ойролцоогоор ₮1,500,000:122.5*4 кредит=₮48,980 болж байна. Гэхдээ хичээлийн жилийн улирал бүрийн кредит цагийн багц, түүний үнэлгээ ялгаатай байдаг. 4 дүгээр дамжааны 7 дугаар улиралд мэргэшүүлэх хичээл бараг бүрэн хаагддагаас  оюутан 8 дугаар улиралд зөвхөн ҮД хийдэг, төгсөлтийн ажил бичдэг, төгсөлтийн шалгалт өгдөг ч зарим сургуулийн захиргаа оюутнаас жилийн сургалтын төлбөрийн 50%-ийг нэхэмжлэн авч байх юм. ИДС-ийн төлөөлөн удирдах зөвлөл үйл ажиллагаандаа хийсэн SWOT шинжилгээнд суурилж сургалтын жил бүрийн  төлбөрт боловсролын бизнес эрхлэхтэй холбогдож орох орлого, гарах зардлын урсгалыг бараг бүрэн тусгасан баймаар юм. Зарим хувийн ИДС багш нарынхаа цалингийн өсөлтийг царцаадаг боловч оюутны сургалтын төлбөрийг инфляцийн өсөлттэй уялдуулж нэмдэг байна. Оюутны ДА явуулах бааз хомсдолтой, ААН-ийн удирдлагын зүгээс ДА-д туслалцаа дэмжлэг төдийлөн үзүүлдэггүй, дадлага хийх байгууллагыг оюутнууд өөрсдөө хайж олдог, оюутны дадлагыг удирдсан ААН-ийн албан тушаалтанд ИДС-ийн зүгээс хөдөлмөрийн хөлсний ямар нэгэн урамшуулал олгодоггүй нь ажиглагддаг. Санхүү, НББ-ийн ажилтны ажлын онцлог, ачааллын талаар төсөөлөл багатай ААН-ийн удирдлага нь нягтлан бодогч нарт Тэд нарын ажлын байрны тодорхойлолтонд шууд хамааралгүй элдэв хариуцлага үүрүүлж, төрөл бүрийн комиссын бүрэлдэхүүн, олон нийтийн ажил, хурал, цуглаан, сурталчилгаанд дайчилах нь элбэг. Ер нь байгууллагынхаа бизнес төлөвлөгөө, худалдан авалт, үйлдвэрлэл, борлуулалт, санхүү, бүртгэл, хөрөнгө оруулалт, гэрээ хэлцэл, хүний нөөцийн бүрдүүлэлт зэрэг бүхий ажилд нягтлан бодогчийг татан оролцуулж байдгаас Тэд нар өдөр бүр 12-14 цагийн ажлын цагийн үргэлжлэлтэйгээр, өглөөнөөс оройн 10 цаг өнгөртөл ажиллаж байх нь хэвийн үзэгдэл мэтээр төсөөлөгддөг ажээ. Нягтлан бодогч нь дээд шатны байгууллагад мэдээ гаргаж өгнө, санхүүгийн тайлан болон албан татварын тайлан бэлтгэнэ, дарга нарын хэлэх үгэнд шаардлагатай тооцоо, судалгаа хийнэ гэж хэлээд л амралт, баяр ёслолын өдрүүдэд ч албан өрөөндөө ажилласаар байдаг. Тэд нарын нэлээд нь эмэгтэйчүүд байдаг бөгөөд ажил дээрээ хараахан гүйцээж амжаагүй зарим яаралтай мэдээ, тайлан, тооцоо, судалгаа, илтгэлийг гэртээ авчран шөнийн цагаар ажиллаж гүйцэтгэх нь элбэг тохиолддог. Бүртгэл, тайлан, тооцооны ажилтны орон тоогоо нэмүүлье, ачааллаа жигдэрүүлье, хөдөлмөрийн нормчилол тогтоолгоё хэмээн учирлахгүйгээр шаргуу хөдөлмөрлөдөг нягтлан бодогч нарын хувьд оюутны дадлага удирдахтай холбоотой нэмэгдэл, цалингүй үүрэг бас гарч ирдэг бололтой. Энэ нөхцөлд овсгоотой, сэргэлэн дадлагажигч нь архивын баримт, материалыг дугаарлах, цэгцлэж үдэх, тооллогын бүртгэлийн товчоо хийх, компьютерт элдэв тайлан, мэдээ, судалгаа шивж оруулах, олон нийтийн ажил гүйцэтгэх, энэ завсар хоорондуур дадлагын удирдамжид хамаарах тоон мэдээлэл бүхий танилцуулга, судалгаа, тайлан олж хуулбарлах, санхүүгийн программын хэрэглээний учрыг ойлгох ажлыг амжуулдаг, тэрчлэн дахин ирж дадлага хийх эсвэл сургуулиа төгсөөд ирж ажиллах урилга хүлээж авах асуудлыг ч шийдвэрлүүлдэг ажээ. Дадлага гүйцэтгэсэн ААН-ийнхээ НББ-ийн бодлогын баримт бичгийг боловсруулж өгсөн; санхүүгийн тайланд нь иж бүрэн шинжилгээ хийж тусалсан; тухайн ААН-ийн технологийн үйл ажиллагаанд мөрдөгдөх анхан шатны бүртгэлийн маягт, түүнийг хөтлөх зааврыг шинэчлэн боловсруулж өгсөн; үйлдвэрлэлийн үе шатны зардлыг нь хуримтлуулан бүртгэх, бүтээгдэхүүний өртөг тооцох илүү дэвшилттэй аргыг нэвтрүүлсэн; шууд зардлын норматив, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын норм боловсруулж, тэдгээрийн хэлбэлзлийг тооцоолох арга зүйг туршиж хэрэгжүүлсэн; санхүүгийн мастер төсөв боловсруулах ажилд оролцсон оюутан бараг тааралддаггүй. Ажигласан, танилцсан, уншсан, судалсан, гүйцэтгэсэн ажлаа өдөр бүр нэг бүрчлэн тэмдэглэдэггүй,  удирдамжийн агуулгыг бүрэн ойлгож мөрддөггүйгээс  зарим оюутан дадлагын тайлангийн хамгаалалт дээр бэрхшээлтэй учирдаг. Сурлага, төлөвшлөөрөө шилдэг оюутнуудыг ААН, байгууллагын зүгээс ажлын байрны санал болгож хүлээн авдаг боловч Тэд нарын нэлээд нь Монгол хэл дээр албан хэрэг хөтлөх, ажлын явц, үр дүнг  тодорхой, товч найруулан бичиж тайлагнах, судалгаанд үндэслэн шийдвэр гаргах чадварыг сул эзэмшсэн, бие дааж бүтээлчээр ургуулан бодож ажиллахад суралцаагүй, бүхнийг интернетээс хайхыг урьтал болгодог, бэлэнчлэн хуулбарладаг, түүндээ өөрийн санал бодол, шүүн тунгаасан эрэгцүүлэл, нэмэлт боловсруулалтыг шигэтгэн оруулж заншаагүй нь ажиглагддаг хэмээн ярьдаг. Эртний Грекийн гүн ухаантан Сократ “Өөрийгөө таньж мэд” гэж захидаг байжээ. Өөртөө дүгнэлт хийж сураагүй, өөрийнхөө мэддэггүй зүйлээ хараахан олж хараагүй, дипломын дүн, гадаад хэлний болон компьютерийн хэрэглээний мэдлэгийн бусдаас ялгаатай, ахиу түвшиндээ сэтгэл ханасан зарим залуучууд албан тушаал, цалин, ажлын байраа чамлаж, богино хугацаанд олон ажил сэлгэх нь ажиглагддаг бололтой. Алаг хорвоод тэмцэлдэж амьдарахад амжилт, бэрхшээл; тэвчээр, хүлээлт; сайн, саар ээлжилж л байдаг. Сургуулийн танхимд багшаас сонссон зүйл нь хүний насан туршид хөлсөө асгаруулан хөдөлмөрлөх, хуримтлуулж хэрэгжүүлэх ёстой мэдлэг, чадвар, дадлын ердөө 1 % гэж яридаг тал бий. Анхны сонгосон мэргэжил, эхлүүлсэн ажилдаа үнэнчэээр шамдан зүтгэвэл, алхам алхмаар чадвар, дадал хуримтлагдаж, тэвчээртэйгээр бага зэрэг хүлээсний эцэст залуу хүний мөрөөдөл аяандаа сэтгэлчлэн биелэж, нэр хүнд, албан тушаал, анхаарал, халамжийн дээдэд хүрнэ дээ гэдгийг санаж ажиллахад илүүдэхгүй. Ер нь сонирхол татсан, ер бусын, өвөрмөгц зүйлийг сонгон авч, бичиж, тэмдэглэж, олон удаа, өөр өөр арга, хувилбараар туршин үзэж, тооцоолон шалгаж байж л бусдаас урьтаж, цаг хугацааг товчилсон шинэ мэдлэг, шинэ сэдэл, нээлтийг бүтээж болдог билээ. Сургалтанд интернет, компьютер, ухаалаг утас, цахим хэрэгслийг хяналтаас хэтрүүлэн хэрэглэх нь уламжлалт сургалтын дэвшилтэт бүхнийг бүдэгрүүлж, суралцагчдад өөрийнхөө оюуны төрлөхийн авъяас чадвараа нээн ашиглах боломжийг хааж бэлэнчлэх сэтгэлгээг урьтал болгоход замчилж байдаг бололтой. ИДС-ийг амжилттай төгссөн залуугаас төслийн багт орж ажиллах гэсэн өрөгдлөө бичээд өгөөч гэхэд танайд интернет байгаа юу? хараад бичих загвар байна уу? гэсэн асуултыг сөргүүлэн тавьж байх нь ажиглагддаг. Дараах сэдвээр бичсэн дипломын ажил, ангийн ажил, дадлагын тайлангийн файлыг хямд зарна, бичиж өгнө гэсэн зар мэдээлэл интернет дээр байршсан нь харагдаж байдаг. Заримдаа дараах сэдвээр бичсэн дипломын ажил, ангийн ажлаар туслаач, үнэ тохиролцож худалдаж авна гэсэн цахим захиа ирж л байх юм. Энэ нөхцөлд Питталийн “Сайн хүн байх хэцүү” гэсэн үг санаад ордог. Иймд эхий ээлжинд ИДС-ийн бакалаврийн болон магистрийн төгсөлтийн ажлыг цахим сүлжээний хяналтанд оруулчихвал зүгээр болов уу? гэж бодогддог. Мөн блог нийтлэл, ВЭБ сайт, ном, сэтгүүлээс хуулбарласан үг хэллэг, томъёо, график, бүдүүвч болон үүсмэл шинэ санаа, мэдлэгийнхээ эх үүсвэрийн эшлэлийг орхигдуулдаг зуршил байдаг бололтой. Номын нэгэн том дэлгүүрт хэдэн оюутан бөөгнөрч зогсоод харилцан ярилцаж байх тэр агшинд Тэд нарын нэг нь ухаалаг утсаараа номын хуудсыг хуулбарласаар байгаа нь харагдсан. Харин сүүлийн үед зарим номын хавтасыг гадуур нь полиэтилен нимгэн хальсаар боож хамгаалах болсон нь аятайхан санагдсан шүү. Дээд шатны шийдвэр гаргагч, агентлагын хэрэгжүүлэгчид төрийн өмчийн ИДС-ийн сургалтын агуулга, чанар, нэр хүндийг чамлаад хүүхдээ өндөр төлбөртэй хувийн өмчийн сургуульд эсвэл гадаад орны сургуульд суралцуулдаг. Харин тэдгээр гадаад орны иргэдээс Монголын төрийн өмчийн болоод хувийн өмчийн сургуульд суралцахаар ирж байгаа нь бараг ажиглагддаггүй. Гадаадын иргэд Монголд ИДС байгуулж, өөрсдөө багшилдаг ч өөрсдийн орноос оюутан ирүүлж сургаж байгаа нь тэр бүр сонсогддоггүй. Монголын ИДС-д физик, математик, хими, биологи, инженерийн чиглэлээр суралцахаар гадаадын иргэд ирж суралцаад эхэлвэл манай ИДС-иудын хувьд дэлхийн боловсролын даяарчлалд танигдаж, хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаагийн эхний алхам байж болох талтай. Эдийн засаг, санхүү, нягтлан бодох бүртгэл, татвар, хэрэглээний математикийн сургалтаар ямар ч нэмэгдэл зардал шаардахгүйгээр, 6-хан сарын дотор дэлхийн шилдэг 10 сургуулийн жишиг түвшинд нийцэх үнэ төлбөргүй, цахим сүлжээгээрх лекцийн файл, багшийн блог нийтлэл бэлтгэх боломжийг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам, Сангийн яам, ИДС-иуд, Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт зэрэг академи, хүрээлэн хэрэгжүүлэхгүй байгаад харамсаж, гайхаш төрж байх юм. Энэ чиглэлээр дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд бүртгэгдсэн, хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлт бүтээсэн бол тухай бүрд нь нээлттэй, хүртээмжтэйгээр мэдээлж, ил тод харуулж байвал тустай билээ. Нэг талаас шинэ мэдлэг, шинэ санаа, нээлтийг бүтээгч, туршин хэрэгжүүлэгч-багш, судлаач нар, нөгөө талаас тэдгээрийг хүлээн авдаг хэрэглэгч, эзэмшигч-суралцагчид хичээлийн хонхны дуутай уралдан хичээл бүр дээр, нэг дор уулзаж, санал бодлоо хуваалцаж байдгаараа суурь судалгаа эрхэлдэг Шинжлэх ухааны академиас ялгаатай бөгөөд орон зай, цаг хугацаанаас хамааралгүйгээр академик мэдлэгийг шууд прагматик хэрэглээ болгон хувиргах, материаллагжуулах давуу талтай байдаг гэдэг. Энэ удаа Google.com нийгмийн сүлжээнд бие даасан судлаач Бид нар өөрсдийн бичиж байршуулсан зарим блог нийтлэлийнхээ хайлтын үр дүнгээс Web болон Images (Windows Photo Views)  хэлбэрээр хэсэгчлэн танилцуулж байна. Хэрэв Та Google.com-оор аялавал “Genius greatest textbooks in econometrics & math fin & accounting etc” буюу “Эконометрикс, санхүүгийн математик, нягтлан бодох бүртгэлийн агуу их, суут сурах бичгүүд” хэмээх хайлтаар илэрэх судлаач Бид нарын блог нийтлэлийн Web болон Images үр дүнг доор харуулсантай танилцах боломжтой. Мөн 2012 оны 3 сарын 10-нд tyondon.blogspot.com-д байршуулсан “Methods of setting up normative numbers of accountants” хэмээх нийтлэлийг сонирхоорой. Энэхүү блог нийтлэлд харуулсан арга зүйгээс санаа авч нягтлан бодогчдын орон тооны нормативын хандлагын тэгшитгэлийг нийгэм-эдийн засгийн салбарын ангилал, дэд салбараар төрөлжүүлж, ААН, албан газрын үйл ажиллагааны цар хэмжээ, нэр төрлөөс хамааруулан тогтоож болох талтай. Судалгааны эмпирик үзүүлэлтийн тоон цуваанд логик дүгнэлт хийх замаар үзүүлэлтүүдийн хоорондох харилцан хамаарлыг илүү зөв илэрхийлж чадах шугаман хамаарлын тэгшитгэлийг эсвэл шугаман бус хамаарлын тэгшитгэлийг сонгох нь зохистой. Ажиллагсдын тоо болон борлуулалтын орлого нь нягтлан бодогчдын тооны нормативыг хэд хэдэн хувилбарт сонголттойгоор тогтоох, тэд нарын ирээдүйн төлөвлөгөөт тоог урьдчилан таамаглах, ажилтан нэг бүрийн ажлын ачааллыг зөв баримжаалах бололцоог олгоно. Тодорхой хугацаанд компьютерт шивж оруулсан үсгийн тэмдэгтийн тоо, хуудасны тоо, тэрчлэн нягтлан бодогчийн ажилласан хүн цагийн тоог дээрх 2 үзүүлэлтэнд нэмэлт болгон ашиглах боломжтой. Мөн хөндлөнгийн хяналт (аудит)-ын болон аутсорсингийн төрөл бүрийн зөвлөх үйлчилгээний үнэ хөлсийг үйлчлүүлэгч ба гүйцэтгэгч байгууллагууд харилцан тохиролцох, энэ талын төлбөрийг гүйцэтгэхэд орон тооны нормативын загварыг олон хувилбартайгаар ашиглаж болно. Outsourcing гэдэг нь OUTside(гаднын)+reSOURCE(нөөц, боломж) хэмээх 2 үгийн бүтцийн хэсгийн  хураангуй илэрхийлэл юм.The images have posted on Tunteg Yondon-Google plus.